Piastowie. W IX-X w. na ziemiach pol. istniało kilka wczesnopaństwowych organizacji terytorialnych, spośród których największe znaczenie osiągnęli Wiślanie wokół Krakowa i Polanie wokół Gniezna. Ci ostatni w X w. zdołali zjednoczyć większość plemion zamieszkujących te ziemie i stworzyć państwo pod dziedziczną władzą Piastów. Pierwszy historycznie książę Polski, Mieszko I, przyjął w 966 roku z Czech chrzest i rozpoczął proces chrystianizacji kraju. W trakcie swoich rządów opanował środkowe i podporządkował sobie zachodnie Pomorze, przyłączył Śląsk i Małopolskę z Krakowem. Politykę konsolidacji i centralizacji państwa oraz dalszej ekspansji terytorialnej (zajęcie Milska i Łużyc, przyłączenie Grodów Czerwieńskich) kontynuował Bolesław I Chrobry. W rezultacie zjazdu z cesarzem Ottonem III w Gnieźnie 1000 uzyskał potwierdzenie swej pełnej suwerenności, powstała też niezależna od Niemiec metropolia kościelna w Gnieźnie, z biskupstwami w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu; jego panowanie uwieńczyła koronacja w 1025 roku. Po śmierci Bolesława nastąpił okres dezorganizacji wewnętrznej, interwencji sąsiadów i utraty niezależności od Niemiec. Stabilizację kraju przywrócił w latach 1047-50 Kazimierz I Odnowiciel, wówczas też stolicą państwa został Kraków. Do dalszego wzmocnienia Polski doprowadził Bolesław II Śmiały, a jej międzynarodową pozycję ugruntowała koronacja w 1076 roku. Opozycja wewnętrzna zmusiła jednak króla do opuszczenia kraju (po egzekucji biskupa krakowskiego Stanisława). Nastąpił ponowny okres osłabienia wewnętrznego kraju, przerwany rządami Bolesława III Krzywoustego, który w 1109 roku odparł niemiecką interwencję zbrojną, a następnie opanował Pomorze Gdańskie i ziemię lubuską oraz narzucił zwierzchność Pomorzu Zachodniemu. Po jego śmierci Polska weszła w ponad 150-letni okres rozbicia dzielnicowego. Początkowo władzę w poszczególnych dzielnicach sprawowało, na zasadach określonych testamentem Bolesława Krzywoustego, 4 jego synów, jednak stopniowo poszczególne księstwa korzystały z coraz większej samodzielności politycznej (przez cały ten okres utrzymało się jednak decydujące znaczenie księcia rządzącego w Krakowie), a w wyniku dalszych podziałów dynastycznych ich liczba rosła, szczególnie na Śląsku, Kujawach i Mazowszu; Małopolska i Wielkopolska okresowo tylko ulegały dalszym podziałom. Utrzymująca się jedność kośc. prowincji, tradycja dawnego Królestwa oraz zacieśniające się związki gospodarcze poszczególnych części kraju sprzyjały tendencjom zjednoczeniowym. Pierwsze takie próby podjęli u schyłku XIII w. Henryk IV Probus i Przemysł II (koronacja 1295 r.), jednak dopiero Władysławowi I Łokietkowi udało się - po krótkim okresie rządów czeskich Przemyślidów na przełomie XIII i XIV w. - zjednoczyć znaczną część kraju (ok. 106 tys. km2) i koronować się w 1320 r. Odrodzone państwo polskie stanęło wobec wrogiego sobie sojuszu czesko-krzyżackiego; od 1327 r. Czechy stopniowo uzależniały od siebie piastowskie księstwa śląskie, Krzyżacy zaś zagarnęli Kujawy (wojny polsko-krzyżackie). Pełnej konsolidacji państwa dokonał Kazimierz III Wielki, znacznie rozszerzając granice państwa na pd.-wsch. (ok. 170 tys. km2; wraz z lennami ok. 240 tys. km2 i ok. 2 mln ludności), doprowadzając je do stabilizacji wewnętrznej, rozwoju gospodarczego i wzrostu znaczenia międzynarodowego. Na mocy układów z węgierskimi Andegawenami po śmierci (1370 r.) ostatniego króla - Piasta nastąpiły rządy Ludwika Węgierskiego. W 1384 r. władzę objęła jego córka Jadwiga, która w wyniku układu w Krewie (1385 r.) poślubiła wielkiego księcia litewskiego Jagiełłę, co zapoczątkowało unię polsko-litewską i panowanie w Polsce dynastii Jagiellonów. Patrymonialny charakter państwa we wczesnym Średniowieczu stopniowo ulegał ewolucji wraz ze wzrostem znaczenia możnych, uzyskujących coraz liczniejsze przywileje jednostkowe i ziemskie. Najznaczniejsi spośród nich, związani komesami, sprawowali urzędy państwowe i zarząd grodów. Ludność dzieliła się na wiele grup, zróżnicowanych pod względem pozycji społecznej. Znaczna jej część świadczyła rozmaite powinności wobec księcia i jego administracji (ludność służebna). Możni i Kościół otrzymywali od księcia ziemię wraz z chłopami, którzy stawali się ich poddanymi, coraz bardziej uzależnionymi od właściciela ziemskiego po otrzymaniu przez niego immunitetu. Chłopi świadczyli czynsze, niekiedy niewielkie robocizny, wolność osobistą i prawo do własności ziemskiej zachowali wojowie, zobowiązani do służby wojskowej. Wokół grodów od X w. rozwijały się podgrodzia - osady typu miejskiego, zamieszkiwane przez rolników, ale także coraz liczniej przez rzemieślników i kupców. Rozwijająca się od XIII w. kolonizacja na prawie niemieckim oraz recepcja tego prawa niosły ze sobą swobody osadnicze, samorząd wiejski, nowe regulacje prawne, także przebudowę prawną i terytorialną miast. W XIII i XIV w. z warstwy wojów uformowała się jako "stan rycerski" szlachta, stopniowo zbliżając się do możnowładztwa i z czasem tworząc z nim wspólny stan. Znaczny napływ obcej ludności w XIII w. oraz przesunięcie granic na wschodzie w XIV w. doprowadziły do przekształcenia Polski w państwo niejednolite etnicznie. Na wschodzie państwa liczebnie dominowała ludność rus., wśród przybyszów główną rolę odgrywali Niemcy - chłopi osadzani na wsi zwłaszcza na Śląsku i Pomorzu, mniej licznie w Wielkopolsce oraz mieszczanie w dużych miastach. W wielu z nich dominującą grupę patrycjuszy; coraz większą rolę odgrywali w miastach Żydzi.

Jagiellonowie. Panowanie Władysława II Jagiełły umocniło kraj zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Zwycięska wojna z Krzyżakami (Grunwald 1410 r.) usunęła zagrożenie z północy, a unia w Horodle w 1413 r. zacieśniła związek Polski z Wielkim Księstwem Litewskim. Zapewnienie sukcesji tronu polskiego dla swych synów uzyskał Jagiełło za cenę licznych przywilejów szlacheckich, kładących podwaliny pod późniejszą przewagę szlachty w państwie. Politykę tę kontynuował Kazimierz IV Jagiellończyk, który zyskał przychylność szlachty wydając statuty nieszawskie w 1454 r. oraz ostatecznie niwecząc potęgę militarną zakonu krzyżackiego w zwycięskiej wojnie trzynastoletniej 1454-66, zakończonej przyłączeniem do Polski Prus Królewskich i Warmii oraz przekształceniem państwa zakonnego w lenno Polski. Rządy Jana I Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka przyniosły dalsze wzmocnienie pozycji szlachty (przywilej piotrkowski z 1496 r. i konstytucja nihil novi z 1505 r.). Okresem największego, wszechstronnego rozkwitu kraju, były lata panowania 2 ostatnich Jagiellonów: Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Zaludnienie państwa polsko-litewskiego na przeł. XV i XVI w. osiągnęło zapewne ok. 7,5 mln. Doprowadzono do przyjaznych stosunków z Habsburgami (układ w Wiedniu w 1515 r.). W latach 1526-29 inkorporowano do Korony lenne dotąd Mazowsze, w 1533 r. został zawarty trwały pokój z Turcją. Toczyły się jedynie, ze zmiennym szczęściem i przerwami, wojny Litwy i Polski z Moskwą (wojny polsko-moskiewskie). Oparcie się króla na magnatach zepchnęło szlachtę do opozycji i doprowadziło do wysunięcia przez nią programów egzekucji praw i egzekucji dóbr, akceptowanych ostatecznie przez Zygmunta II Augusta w latach 1562-63. Na sejmie lubelskim w 1569 r. doprowadzono do trwałego połączenia Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego unią realną (unia polsko-litewska) - powstała federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów o obszarze ok. 815 tys. km2 (1582 r.). Konsolidacja państwa za rządów Kazimierza III Wielkiego i Ludwika Węgierskiego sprzyjała wytworzeniu się monarchii stanowej, której wyrazem prawno-ustrojowym było pojęcie Korony Królestwa Polskiego. Po śmierci Kazimierza III Wielkiego zwyciężyła zasada elekcyjności tronu polskiego. Silna w XIV i XV w. władza królewska (szczególnie w zakresie zarządu państwem) stopniowo traciła niektóre prerogatywy na rzecz stanu szlacheckiego. W ciągu XV w. ukształtował się dwuizbowy sejm walny, powiększało się znaczenie sejmików ziemskich, nastąpił okres zw. demokracją szlachecką. W gospodarce wiejskiej od 2. poł. XV w. coraz większą rolę odgrywały folwarki, których produkcja (głównie zbożowa) była oparta na pańszczyźnie. Nastąpił rozwój rynku wewnętrznego, rozwinął się eksport na zachód, głównie zboża i produktów leśnych drogą morską. Wśród słabych gospodarczo i politycznie miast szczególną rolę zajmował Gdańsk, największe i najbogatsze miasto Rzeczypospolitej, cieszące się znaczną niezależnością i koncentrujące ogromną większość obrotów handlowych kraju drogą morską z zachodnią Europą. Stopniowo rozszerzało się oddziaływanie polskich swobód i instytucji szlacheckich na Wielkie Księstwo Litewskie, zbliżając organizację stanową szlachty litewskiej do koronnej. Zmieniała się sytuacja wyznaniowa - w zasadzie katolickie państwo w 1. poł. XIV w. w miarę rozszerzania swego terytorium na wschód stało się państwem katolicko-prawosławnym (szczególnie po unii z Wielkim Księstwem Litewskim). Wielowyznaniowość pogłębiła się w wyniku reformacji, której idee znajdowały wielu zwolenników zwłaszcza wśród elit umysłowych szlachty i magnatów. Czasy Jagiellonów to okres rozkwitu kultury staropolskiej, utworzona w 1364 r. Akademia Krakowska stała się ogniskiem nauki i kultury, promieniującym także na Litwę, Ruś i Śląsk. Okres rozkwitu przeżywało piśmiennictwo historyczne (Jan Długosz), społeczno-polityczne (A. Frycz-Modrzewski), pojawił się i rozkrzewił polski język literacki (M. Rej, J. Kochanowski), okres rozkwitu przeżywała nauka (M. Kopernik, Maciej z Miechowa, J. Struś, B. Wapowski). Dwór królewski na Wawelu oraz dwory wielu magnatów świeckich i duchownych stały się ośrodkami literatury, sztuki i nauki renesansowej.

1 2 3 4 5 6 7

R. Grodecki, S. Zachorowski, J. Dąbrowski Dzieje Polski średniowiecznej, t. 1-2, Kraków 1926; Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. 1-4, Warszawa 1968-72; Kultura Polski śrdniowiecznej. X-XIII w., red. J. Dowiat, Warszawa 1983; W Konopczyński Dzieje Polski nowożytnej, t. 1-2, Warszawa 1986; S. Kieniewicz Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1987; W. Roszkowski Najnowsza historia Polski 1918-1989, Warszawa 1991; A. Paczkowski Pół wieku dziejów Polski 1939-1989, Warszawa 1996; Kultura Polski średniowiecznej. XIV-XV w., red. B. Geremek, Warszawa 1997; A. Dudek Pierwsze lata III Rzeczpospolitej 1989-1995; Kraków 1997.