Verlag Traugott Bautz
www.bautz.de/bbkl
Zur Hauptseite
Bestellmöglichkeiten
Abkürzungsverzeichnis
Bibliographische Angaben für das Zitieren
Suche in den Texten des BBKL
Infobriefe des aktuellen Jahres

NEU: Unser E-News Service
Wir informieren Sie vierzehntägig über Neuigkeiten und Änderungen per E-Mail.

Helfen Sie uns, das BBKL aktuell zu halten!



Band X (1995)Spalten 849-857 Autor: Erich Wenneker

SOZINI (SOCINI, SOZZINI), Fausto, antitrinitarischer Theologe * 5. Dezember 1539 in Siena, + 3. März 1604 in Lusêawice/Polen S. stammte aus einer der einflußreichsten Juristenfamilien in Siena. Durch den Tod seiner Eltern erhielt er nur einen mangelhaften Schulunterricht, zeichnete sich aber bereits sehr früh durch einen wachen Verstand aus. Er widmete sich zuerst dem Studium d. Rechtswissenschaften, beschäftigte sich aber bereits früh mit religiösen Fragen. Sein Onkel Lelio S. förderte ihn darin sehr. Als die Familie ab 1559 in Siena verfolgt wurde, begab er sich zuerst nach Lyon und 1562 nach Zürich, wo er den Nachlaß seines verstorbenen Onkels erhielt. Durch das Studium d. Notizen erhielt er entscheidende Anregungen für seine antitrinitarische Grundposition. Er begann mit d.Abfassung seiner ersten Schrift, der »Explicatio primae partis primi capitis Ev. Joannis« (1562), die schon bald als Programmschrift des Antitrinitarismus galt.Von 1562-1574 lebte er als Sekretär am Hof des Großherzogs Cosimo I. in Florenz. Nach dessen Tode ging er in das als Heimstatt zahlreicher Dissidenten bekannte Basel u.widmete sich dort theologischen Studien. Er nahm an den Trinitätsdiskussionen teil und schrieb in dieser Zeit seine theologischen Hauptwerke »De Jesu Christo Servatore« und »De statu primi hominis ante lapsum«. 1578 zog er auf Einladung seines Landsmanns Biandrata nach Siebenbürgen, wo er diesen in der Auseinandersetzung mit dem Nonadoranten Franz Davidis unterstützen sollte. Dieser Streit um die Anbetung Christi konnte nicht beigelegt werden. Da bald auch noch die Pest in Siebenbürgen ausbrach, zog er weiter nach Polen. Den Rest seines Lebens verbrachte S. in Kleinpolen, in Krakau u. Umgebung. Er stand dort der Ecclesia minor, den sogen. Polnischen Brüdern, nahe, ohne jemals Mitglied in dieser, 1564 von d. ref. Kirche Polens abgespalteten Kirche, zu sein. 1583 verließ er aus Furcht vor Verfolgung Krakau u. siedelte nach Pawlikowice über. In der Ecclesia minor gab es am Anfang sehr starke Vorbehalte gegen S. Seine Theologie war vielen zu rationalistisch, zu weltlich u. ihm wurde Opportunismus vorgeworfen. Im Laufe d. Zeit konnte er seine Position in d. theologischen Diskussionen immer mehr stärken. Sein entscheidender Verdienst war die Vermittlung zwischen den unterschiedlichen Parteien und Einzelgruppen d. »Ecclesia minor«. Gegen Tritheisten, Dytheisten u. d. Nonadoranten trat er mit seiner nüchternen Schriftauslegung entgegen. Gegen die täuferischen Kreise innerhalb d. »Ecclesia minor« hatte er Vorbehalte u. auf d. Synode v. Rakow 1601 konnte er sich mit seiner Sicht durchsetzen. Er nahm zu allen Streitfragen innerhalb d. antitrinitarischen Bewegung eindeutig Stellung und drückte dieser theologischen Richtung immer stärker seinen Stempel auf. Außerhalb seiner Kirche galt er als gefährlicher theologischer Gegner, d. mit allen Mitteln bekämpft werden mußte. So wurde er 1594 u. 1598 von katholischen Fanatikern mißhandelt u. beim zweiten Mal fast ertränkt. Bei diesem Tumult wurden auch seine Papiere, Schriften u. Bücher auf d. Marktplatz verbrannt. Bis zu seinem Tode lebte er dann in dem Dorf Luslawice unter d. Schutz eines adligen Gönners. S. hat ein umfangreiches theologisches Werk hinterlassen, daß zu fast allen theologischen Streitfragen Stellung nimmt. Größtenteils wurden die zahlreichen Schriften erst nach seinem Tode in Rakow gedruckt. S. Ziel war ein rationales, undogmatisches Christentum, in d. er versuchte die unterschiedlichen Positionen in der »Ecclesia minor« miteinanderzuverbinden. So lehrte er die Überordnung d. religiösen über d. staatlichen Vorschriften u. entschärfte damit d. Streit um d. Frage, ob ein Christ weltliche Ämter bekleiden u. Waffen tragen dürfe. In d. Fragen des Schriftprinzips u. d. Rechtfertigungslehre behält er d. reformatorische Position bei, deutet sie aber als Ergebnis d. Zusammenwirkens v. göttlicher Willenskundgebung u. menschlicher Leistung. S.war im Bereich d. »Ecclesia minor« d. Vertreter einer Weitherzigkeit in Glaubensfragen u. einer grundsätzlichen Toleranz gegenüber Andersgläubigen. Wichtig für die weitere theologische Entwicklung d. Antitrinitarier waren vor allem seine christologischen Arbeiten. Auf S.s Vorarbeiten beruht auch d. bedeutenste arianische Schrift, d. »Rakower Katechismus«, der v. den beiden Deutschen Valentin Schmalz u. Johannes Völkel u. d. polnischen Edelmann Hieronymus Moskorzowski bearbeitet wurde u. 1605 erschien. In ihm wird S.s theologischer Ansatz zu einem antitrinitarischen Lehrsystem weiterentwickelt u. damit d. Grundlage f. die weitere theologische Arbeit im 17. Jh. geleistet. Die Ideen d. F. S. haben durch die Vermittlung u. Weiterentwicklung seiner Nachfolger die frühe Aufklärung in Europa wesentlich mitbeeinflußt.

Werke: Brevis de diversis materiis, ad Religionem Christianam pertinentibuis, tractatus, 1587; De Jesu Christo servatore. Nunc primum edita, Basel 1594; Pontificios sua dogmata et ritus ecclesiae auctoritate minime tutari posse, & Quaestinem de ECCLESIA, quaenam siue apud quos sit, non esse necessariam. Et EVANGELICIS verbi DEI ministris,ministrii controuersiam, iure moueri non posse, brevis deminstratio, ed. Valentinus Smalcius, 1605-1607; Praelectiones theologicae, ed. Valentinus Smalcius, 1609(2. Auflage: Racoviae 1627); De statu primi hominis ante lapsum,. disputatio cum F. S. Senensis per scripta cum FRANCISCO PUCCIO Florentino, anno 1578. IN qua habetur Responsio, ad Defensionem Francisci Puccii suorum argumentorum, De immortalitate hominis & omnium rerum ante lapsum, Racoviae 1610; De Sacrae Scripturae auctoritaze. Libellis F. S. Senensis. Cui addita est SUMMA Religionis Christianae, ejusdem S., utrumque ex Italico in Latinum conversum, Racoviae 1611(weitere Auflage: Steinfurt 1611; niederländische Übers., 1623); Miscellanea: Hoc est, Scripta Theologica, seu Tractatus breves de diversis materiis, Racoviae 1611; Quod Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae homines, vulgo Evangelicci dicti, qui; solidae pietatis sunt studiosi, omnino deberent se illorum coetui adjungere, qui in iisdem locis falso atque immerito Arriani atque Ebionitae vocantur, Racoviae 1611; Tractatus de Deo, Christo et Spiritu Sancto, Racoviae 1611; Tractatus de Ecclesia, Racoviae 1611; Tractatus de iustificatione, 1611(weitere Auflage: o. O. 1616); De loco Pauli in Epistola ad Rom. cap. septimo. F. S. cum nobiliss. quodam Viro Disputatio. Ante annos triginta, sub nomine Prosperi Drysidaei edita, nunc vero denuo excusa. Editio secunda, Racoviae 1612; De baptismo aquae disputatio F. S. Senensis. Cui accesserunt Ejusdem F. S. I. Responsiones ad priores & posteriores notas A. D. in Disput. de Baptismo. II. Responsio ad M. C. Notas in Appendice libri ipsius de Paedobaptismo. III. Epistolae duae de baptismi negotio ad quosdam, Racoviae 1613; Brevis discursus de causa, ob quam creditur aut non creditur Evangelio Iesu Christi, 1614; Commentarius in Epistolam Ioannis apostoli priman, ed. Valentinus Smalcius, 1614; Breves quidam de viversis materiis ad Christianam religionem pertinentibus tractatus. Racoviae 1618; Christianae religionis brevissima Institutio, per interrogationes & responsiones, quam Catechismum vulgo vocant, Racoviae 1618; Concionis Christi, quae habetur capite quinto, sexto, & septimo apud Matthaeum Evangelistam, explicatio, Racoviae 1618; De coena Domini. Tractatus brevis, una cum ejusdem adversus scriptum Domini Iohannis Niemojevii. Adjecta sunt praeterea alia quaedem auctoris de hoc argumento, Racoviae 1618; Defensio Animadversionum in Assertiones theologicas. Coll. Posnaniensis adversus G. Eutropium, ed. H. Moskorzowski, Racoviae 1618; Disputatio de adoratione Christi. Habita inter F. S. & Christianum Francken, nec non Fragmenta Responsionis fusioris, quam F. S. parabat, ad Francisci Davidis de CHRISTO non invocando scriptum: aliq(ue) nonnulla ad hoc argumentum pertinentia,. Racoviae 1618; Disputationis suae de loco septimi Capitis Epistolae ad Romanos, sub nomine Prospeti Dysidaei, ante 12 annos ab se editae. Adversus Reprehensiones N. N. Ministri Evangelici nuper scriptas, & ab amico ad se missas, Racoviae 1618; Explicatio primae partis primi capitis Iohannis. Scripta e F. S. Senense adjectae sunt cap: 9 Epist: ad Rom: & aliorum quorundam S. scripturae locorum, ejusdem auctoris explanationes, Racoviae 1618; Lectiones sacrae. Qubus auctoritas Sacrarum literarum praesertim Novi Foederis asseritur. Opus impfectum, Racoviae 1618; Fragmenta duorum scriptorum, In quorum priore sententiam eorum, qui IESUM CHRISTUM DEI filium unum illum & altissimum DEUM esse,...reipsa extitisse affirmant, argumentis allatis refellere; in posteriore ad rationes adversariorum, quibus tres in unica Dei essentia personas adstruere conantur, respondere instituerat, Racoviae 1619; Responsio Ad libelluim JACOBI WUIEKI Jesuitae Polonice editum. DE DIVINITATE Filii Dei, & Spiritus sancti. Ubi eadem opera refellitur quincquid ROB: BELLARMINUS...Disputationum suarum Tomo primo, de eadem re scripsit, Racoviae 1624; Elenchi sophistici a F. S. Senensi in gratiam amicorum explicati & exemplis Theologicis illustrati. Explicatio duplex est: alterea brevior, alterea fusior: quam posteriorem auctor sine scripto amicis dictavit: verum nec absolvit, nec recognovit, Racoviae 1625; De Iesu Christi invocatione Disputatio, quam F. S. per scripta habuit cum Francisco Davidis anno 1578, & 1579, paullo ante ipsius Francisci obitum. In qua habetur Responsio ad Defensionem Francisci Davidis suarum Thesium de IESU CHRISTO non invocando, Praefixa est toti operi epistola S.. Secundo editio, Racoviae 1626; De unigeniti Filii Dei existentia, inter Erasmum Iohannis et F. S. disputatio, Ravoviae 1626; Ad Iacobi Palaelogi librum: Defensio verae sententiae de magistratu politico, 1627; De Iesu Christi Filii Dei natura sive essentia, nec noin de peccatorum per ipsum explatione disputatio, adversus Andream Volanum: Secunda edita, Racoviae 1627; Praelectiones theologicae, Racoviae 1627(niederländische Übers., ca. 1631); Ad Andreas Dudithium epistolae, Racoviae 1635; zahlreiche Übers. in deutscher, lateineinischer u. niederländischer Sprache; Bibliotheca Fratrum Polonorum quos Unitarios covant, instructa operibus omnibus F. S, Johannis Crellii Franci, Jonae Slichtingii a Bukowietz et Johannis Ludovico Wolzogenii, 1656; Bibliotheca Fratrum Polonorum, Bd. 1 u. 2, AMsterdam 1656 f.; Excerpta dalle Relazioni di Valentino Smalcio sul »Colloquo« di Racovia del 1601 e sul »Sinodo« di Racovia del 1602: Dichiarazioni interventi, »Dicatata« di F. S., in: Per la storia degli eretici italiani del secolo XVI in Europa. Testi raccolti da Delio Cantimori e Elisabeth Feist, Roma 1937.

Lit.: Christoph Sand, Bibliotheca Anti-trinitariorum, sive catalogus scriptorum, & succinta narratio de vita eorum Auctorum, qui vulgo receptum dogma de tribus in unico Deo impugnarunt, Amsterdam 1684; - Stanislaw Lubieniecki, Historia reformationis Polonicae, in qua tum reformatorum, tum antitrinitariorum origo & progressus narrantur, Amsterdam 1685; - Ernst Salomon Cyprian, De mortibus socianorum, qui doctrinae suae virus in Italia, Galliae, Germania et Polonia primum sparserunt, in: Dissertationum ecclesiasticarum pentes Bd. IV, Jena 1704, 109-113; - M. Aegidius Hochmuth, Manuale Der fürnehmsten Sectirer/Ketzer u. Ketzereyen/Aller Zeiten. Wer deren Urheber gewesen? Was solche für Errores gehabt? Wie sie dabey gefahren und gestorben? Dresden 1710, 432-441; - Johann Georg Walch, Von den Religions-Streitigkeiten mit den Antitrinitariis u. Socinianern, in: Ders., Historische u. Theologische Einleitung in die Religions-Streitigkeiten, Welche sonderlich ausser der Ev.-Luth. Kirche entstanden, 4./5tr. Theil, Jena 1736, 1-644; - Sigmund Jacob Baumgarten., Abris einer Geschichte d. Religionsparteien, oder gottesdienstlichen Gesellschaften, u. derselben Streitigkeiten so wol als Spaltungen ausser und in der Christenheit, Halle 1755; - Friedrich Samuel Bock, Historia antitrinitariorum maxime Socinianismu et Socinianorum, Königsberg/Leipzig 1774; - Trechsel, D. protestantischen Antitrinitarier vor F. S., 2 Bd., Heidelberg 1839-44; - Otto Fock, D. Socianismus nach seiner Stellung in d. Gesamtentwicklung d. christlichen Geistes, Kiel 1847; - Robert Wallace, Antitrinitarian Biography from the Reformatiuon th the close of the seventeenth century, London 1850; - Diestel, D. socianische Anschauung vom AT, in: JDTh 7, 1862, 709-777; - August Bludau, D. Comma Ioanneum (1 Io 5,7) in d. Schriften d. Antitrinitarier u. Socianer d. 16. u. 17. Jh.s, in: BZ 2, 1904, 275-300; - Zöckler, S. u. d. Socinianismus, in: RE XVIII, 459-480; - Theodor Wotschke, D. Briefwechsel d. Schweizer mit d. Polen, ARG Erg-Bd. 3, Leipzig 1908; - Ders., Geschichte d. Reformation in Polen, Leipzig 1911; - Ders., Wittenberg u. d. Unitarier Polens; IN: ARG 14,1917, 123-142 + 15, 1918, 66-88; - Ders., Zur Geschichte d. Antitrinitarismus, in: ARG 23, 1926, 82-100; - Kazimierz Dobrowolski, Nieznana kronika arja'nska 1539-1605, in: Reformacja e Polsce 4, 1926; - W. Bickerich, Zur Geschichte d. Auflösung d. Sandomirer Vergleichs, in: ZKG 49, 1930, 351-381; - Konrad Gorski, Some Ascepts of the Polish Reformation. Unitarian Thought in 16th and 17th Century Poland, in: Slavonic and East European Review 11, 1930, 598-611; - Frederic C. Church, The Italian Reformers 1534-1564, New York 1932; - Karl Völker, KG Polens, 1930; - Ders., D.Unionsgedanke d. Consensus Sendomirensis, in: Zschr. f. osteuropäische Geschichte 7, 1933, 508-525; - Edmund Bursche, Kirchenorganisationsbestrebungen d. Reformationszeitalters in Polen, in: Vom Wesen u. Wandel d. Kirche. Festschr. Eberhard Vischer, Basel 1935, 85-101; - Delio Cantimori, Per la storia degli eretici italiani del secolo XVI in Europa, Roma 1937; - Ders., Eretici italiani del Cinquecento, Firenze 1939 (deutsche Übers.: Italienische Häretiker d. Späatrenaissance, Basel 1949); - Ders., Prospettive di storia ereticale italiana del Cinquecento, Bari 1960; - Earl Mose Wilbur, A History of Unitarianism, Socianism and its Antecedens, Cambridge, Mass. 1947; - Kai Eduard Jordt Jorgensen, Ökumenische Bestrebungen unter d. polnischen Protestanten bis zum Jahre 1645, Kopenhagen 1942; - Giovanni Pioli, F. S., Parma 1952; - Francesco Ruffini, Studi sui Riformatori Italiani, Torino 1955; - Stanislas Kot, Socinianism in Poland: The Social and Political Ideas of the Polish Antitrinitarians in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, Boston 1957; - Eduard Kneifel, D. Gründe d. Verfalls d. Reformation in Polen, in: Gestalten u. Wege d. Kirche im Osten. Festg. Arthur Rhode, Ulm 1958, 74-84; - Eduard Kupsch, D. Polnische Unitarismus (Fratres Polones), in: Jbb. f. Geschichte Osteuropas N. F. 5, 1957, 401-440; - Adam Schwarzenberg, Besonderheiten d. Reformation in Polen, in: KiO 1, 1958, 52-64; - Gottfried Schramm, Antitrinitarier in Polen 1556-1658. Ein Literaturbericht, in: BHR 20, 1958/59, 473-511; - Ders., Neue Ergebnisse d. Antitrinitarier-Forschung, in: Jbb. f. Geschichte Osteuropas N. F. 8, 1960, 421-436; - Ders., D. polnische Nachkriegsforschung zu Reformation u. Gegenreformation, in: KiO 13, 1970, 53-66; - George Huntston Williams, Anabaptism and Spiritualism in the Kingdom of Poland and the Grand Duchy of Lithunia: An Obscure Phase of the Pre-history of Socianism, in: Studia nad Arianiszmen, hrsg.. Ludwig Chmaj, Warszawa 1959, 215-262; - Ders., The Radical Reformation, Philadelphia 1962; - The Polish Brethren. Documentation of the History and Thought of Unitarianism in the Polish-Lithuanian Commonwealth and in the Diaspora 1601-1685, 2 Bde, Missoula, Mon. 1980; - Ders., The christological iusses between Francis Dávid and F. S. during the Disputation on the invocation of Christ, 1578-1579, in: Antitrinitarianism in the second half on the 16th Century, Budapest/Leiden 1982, 287-321; - Ders., Radicalization of the Reformed Church, in: Mennonite quaterly review 65, 1991, 54-68; - Studia nad Arianizmen, ed. Ludwik Chmaj, Warszawa 1959; - Bernhard Stasiewski, Reformation u. Gegenreformation in Polen. Neue Forschungsergebnisse, Münster 1960; - Hans Rudolf Guggisberg, Sozinianer, in: RGG VI, 207-210; - Ders., Pietro Perna, F. S. u. d. Dialogi quatuort Sebastian Castellios, in: Studia bibliographica in honorem Herman de la Fontaine Verwey, Amsterdam 1966, 171-201; - Antal Pirnát, D. Ideologie d. Siebenbürger Antitrinitarier in den 1570er Jahren, Budapest 1961; - Kazimierz Lepszy, D. Ergebnisse d. Reformation in Polen u. ihre Rolle in d. europäischen Renaissance, in: Renaissance u. Humanismus in Mittel- u. Osteuropa, Bd. II. hrsg. v. Johannes Irmscher, Berlin 1962, 210-219; - Ders., D. sozialen Hauptprobleme d. Reformation in Polen in d. Werken polnischer Historiker aus d. Jahren 1945-1960, in: La Renaissance et la Réformation en Pologne et en Hongrie/Renaissance u. Reformation in Polen u. Ungarn (1450-1650), Budapest 1963, 183-209; - Paul Wrzecionko, D. Theologie d. Rakower Katechismus, in: KiO 6, 11963, 73-116; - Ders., Humanismus u. Aufklärung im Denken d. polnischen Brüder, in: KiO 9, 1966, 83-100; Vernunft u. Wahrheit im Denken d. Sozianer u. d. altprotestantischen Orthodoxie, in: NZSTh 14, 1972, 172-196; - Ders., D. Sozianer u. d. Sozianismus im Widerstreit der Beurteilungen, in: Ders., (Hrsg.), Reformation u. Frühaufklärung in Polen. Studien über d. Sozianismus u. seinen Einfluß auf d.- westeuropäische Denken im 17. Jh., KiO Monographienreihe 14, Göttingen 1977, 244-272; - Josephine v. Henneberg, F. S.' Comment on Aristotelic Rhetoric, in: Italian Reformation Studies in Honor of Laelius S., ed. by John A. Tedeschi, Firenze 1965, 169-273; - Joseph Lecler, Geschichte d. Religionsfreiheit im Zeitalter d. Reformation, 2 Bd., Stuttgart 1965; - Klaus Scholder, Ursprünge u. Probleme d. Bibelkritik im 17. Jh., München 1966, 34-55; - Magda Martini, F. S. et la pensée Socinienne. Un maitre de la pensée religieuse (1539- 604), Paris 1967; - Lech Szuczucki, La prima edizione dell »Explicatio« di F. S., in: Rinascimento 18, 1967. 319-327; - Ders., L'antitrinitarismo in Polonia (Tendenze della ricerca e prospettive), in: Movimento ereticali in Italia e in Polonia nei secoli XVI-XVII. ed. Mario Salmi, Firenze 1974, 5-42; - Ders., Polish and Transsylvanian Unitarianism in the second half of the 16th Century, in: Antitrinitarianism in the second half of the 16th Century, ed. by Robert Dán/ Antal Pirnat, Budapest/Leiden 1982, 231-241; - Valerio Marchetti, Documenti sul patrimonio di F. S., in: Critica storica 7, 1968, 540-549; - Ders., Notizie sulla giovenezza di F. S. da un copialettere di Girolamo Bargagli, in: BHR 31, 1969, 67-91; - Ders., Sull'origine e la dispersione del gruppo ereticale dei S. a Siena (1557-1560), in: Rivista storica italiana 81, 1969, 133-173; - Ders., Ultimo fasi della repressione dell'eresia a Siena nel tardo Cinquecento, in: Rassegna degli archivi di stato 30, 1970, 58-97; - Ders., Gruppi ereticali senesi del Cinquecento, Firenze 1975; - Ders., Le »Explicationes« Giovannee dei Sozzini e l'antitrinitarismo transilvano del Cinquecento, in: Rapporti veneto-unghereso all'epocha di Rinascimento, a cura di Tibor Klaniczay, Budapest 1975, 347-359; - Ders., »Et sermo caro fuit«: lettura sociniana di Gv 1,14, in: Annali di Storia dell'Esegesi 11, 1994, 95-118; - Domenico Caccamo, Eretici italiani in Moravia, Polonia, Transilvania (1558-1611), Firenze-Chicago 1970; - Paolo Nardi, Recenti studi di storia dell'ereis in Siena nel Cinquecento, in: Archivio storico italiana 128, 1970, 345-360; - Ders., Il gioco nella formazione culturale di F. S., in: Socinianism and its roile in the culture of the XVIth to XVIIIth centuries, Warszawa-Lodz 1983, 35-51; - Ders./Giampaolo Zucchini(Ed.), Aggiunte all'epistolario di F. S., 1561-1568, Warschau/ Budapest/Leiden 1982; - Giampaolo Zucchini, Diritto e ragione nel pensiero degli eretici italiani del sec. XVI, in: Studi Senesi Ser. II. 19, 1970, 237-254; - Ders., Contributi agli studi sulla giovinezza di F. S., in: Bollettino della Societá di Studi Valdese 93, 1971, 35-41; Ders. Unpublished Letters added to the Letters of F. S., 1561-1568, in: Socinianism and its role in the culture of the XVIth to XVIIIth centuries, ed. by Lech Szczucki, Warszawa-Lodz 1983, 25-34; Janusz Tazbir, Arianie i Katolicy, Warszawa 1971; - Ders., Le Échos de la Persécution des Hérétiques occidentaux dans les polémiques religieuses en Pologne, in: BHR 34, 1972, 125-136; - Ders., Pacifism in the Ideology of the Polish Brethren, in: Polish Western Affairs 15, 1974, 200-223; Le socinianisme apres la mort de S. (Les Freres Polonais dans les années 1604-1660), in: Movimenti ereticali in Italia e in Polonia nei secoli XVI-XVII, ed. Marrio Salmi, Firenze 1974, 119-140; - Ders., Bracia Polscy na wygnaniu (Polnische Brüder im Exil), Warszawa 1977; - Ders., Geschichte d. polnischen Toleranz, Warszawa 1977; - Ders., D. Religionsgespräche in Polen, in: D. Religionsgespräche d. Reformationszeit, hrsg. v. Gerhard Müller, SVRG 191, Gütersloh 1980, 127-144; - Ders., D. polnischen Nachklänge d. Verfolgung d. Antitrinitarier in d. Schweiz u. in Deutschland, in: Antitrinitarianism in the second half of the 16th Century, ed. Robert Dán/Antal Pirnát, Budapest/Leiden 1982, 253-260; - Ders., Polish Defenders of political and religious peace in the 16th and 17th Centuries, in: Dialectics and Humanism 9, 1982/83, 257-276; - Ders., Polen- Die Heimat d. Sozianismus, in: Socinianism and its role in the culture of the XVIth to XVIIIth centuries, ed. Lech Szczucki, Warszwa-Lodz 1982, 7-15; - Alodia Kawecka-Gryczowa, Les Imprimeurs des Antitrinitaires Polonais Rodecki et Sternacki. Histoire et Bibliographie, Geneve 1974; - Juliusz Domanski, Explicatio primae partis primi vapitis Evangelii Ioannis de F. S. et l'exégese d'Erasme, in: Movimenti ereticali in Italia e in Polonia nei secoli XVI-XVII, ed. Mario Salmi, Firenze 1974, 77-102; - Antonio Rotondo, Studi e ricerche di storia ereticale italiana del Cinquecento, Torino 1974; Fiorella Pintacuda de Michelis, Socinianesimo e Tolleranza nell'Eta del Razionalismo, Firenze 1975; - G. J. Hoenderdaal, The Debate about Arminius outside the Netherlands, in: Leiden University in the Seventeenth Century. An Exchange of Learning, ed. by Th. H. Lunsingh Scheurleer and G. H. M. Posthumus Meyjes, Leiden 1975, 137-159; - Jeroom Vercruysse, Bibliotheca Fratrum Polorum, Histoire et bibliographie, in: Odrodzene i Reformacja w Polsce 21, 1976, 197-212; - Ders., Bibliotheca Fratrum Polonorum, Tables et Index, in: Tijdschrift voor de studie van de verlichting klasse en Ideologie in de Vrijmetselarij 5, 1977, 379-403; - Massimo Firpo, Antitrinitari nell'Europa orientale del '500, Firenze 1977; - Ders., Recenti studi sul Socinianesimo nel sei e Settecent, in: Rivista storica italiana 89, 1977, 106-152; - Gustav Adolf Benrath, Antitrinitarier, in: TRE III, 1978, 168-174; - Ders., Antitrinitarismus u. Unitarismus in Polen u. Siebenbürgen, in: Handb. d. Dogmen- u. Theologiegeschichte III, Göttingen 1984, 61-66; - John C. Godby, F. S. and Justification, in: Continuity and Discontinuity in Church History. Essays presented to George Hunston Williams, Leiden 1970, 254-279; - Ders., S. and Christ, in: Antitrinitarianism in the secon half of the 16th Century, Budapest/Leiden 1982, 57-63; - Ders., Fiducia. A basic concept in F. S.'s theology, in: Socinianism and its role in the culture of the XVIth to XVIIIth centuries, ed. Lech Szczucki, Warszawa-Lodz 1983, 59-67; - Paolo Simoncelli, Evangelismo Italiano del Cinquecento, Roma 1979; - Ders., Eterodossia religiosa e dissidenza politica agli inizi dell'eta moderna, Bari 1989; - Robert Dán, Matthias Vehe-Glirius. Life and Work of a Radical Antitrinitarian with his collected Writings, Budapest/Leiden 1982; - Katalin Vidrányi, Anthropologische Typen-Christologische Typen, in: Socinianism and its role in the culture of the XVIth to XVIIIth centuries, Warszwa-Lodz 1983, 69-79; - Siegfried Wollgast, Zur Widerspiegelung d. Sozinianismus in d. luth. Theologie u. Schulmetaphysik im Reich, Danzig u. Preussen in d. ersten Hälfte d. 17. Jh.s, in: Socinianism and its role in the culture of the XVIth to XVIIth centuries, ed. Lech Szczucki, Warszwa-Lodz 1983, 157-168; - Gunther Wenz, Geschichte d. Versöhnungslehre in d. ev. Theologie d. Neuzeit, Bd. 1, München 1984, 100-127; - James Miller, The Origins of Polish Arianism, in: Sixteenth Century Journal 16, 1985, 229-256; - Manfred E. Welti, Kleine Geschichte d. italienischen Reformation, SVRG 193, Gütersloh 1985; - Carlos Ignacio Gonzales: F. S.: La salvación del hombre en las fuentes del racionalismo, in: Gregorianum 66, 1985, 457-480; - Marian Bendza, Orthodox-protestantische Unionstendenzen im 16. Jh. in Polen, in: OstKSt 35, 1986, 3-16; - Aart de Groot, L'antitrinitarisme Socinien, in: Etudes theologiques et religieuseuses 61, 1986, 51-61; - Waclaw Urban, D. Antitrinitarismus in den Böhmischen Ländern u. in d. Slowakei im 16. u. 17. Jh., Baden-Baden 1986; - Zbigniew Kuderowicz, D. philosophische Erbe d. »Polnischen Brüder« in d. Aufklärung, in: Aufklärung in Polen u. Deutschland, hrsg. v. Karol Bal u. Siegfried Wollgast, Wroclaw 1989, 37-54; - Ders., D. religiöse Rationalismus und die Idee d. Toleranz im Sozinianusmus, in: Frühaufklärung in Deutschland u. Polen, hrsg. v. Karol Bal u. a., Berlin 1991, 98-112; - Tindaro Gatani, Lelio e F. S., in: ders., I Rapporti italo-svizzeri attraverso i secolo Bd. 2: Tra Riforma e Contrariforma, Marina di Patti 1988, 149-153; - Aldo Stella, Einflüsse u. Entwicklungen d. huterischen Täufer auf italienische Ketzergemeinden, in: D. Schlern 63, 1989, 671-678; - Petra Schellenberger, Sozianismus u. deutsche Frühaufklärung, in: Frühaufklärung in Deutschland u. Polen, hrsg. v. Karol Bal, Berlin 1991, 113-135; - Zdzislaw Pietrzyk, Les antitrinitaires du Royaume de Pologne et du Grand Duché de Lithunie a Strasbourg dans les années 1538-1621; in: BSHPF 139, 1993, 235-254; - Alan W. Gomes: De Jesu Christo Servatore: F. S. on the Satisfaction of Christ, in: Westminster Theological Journal 55, 1993, 209-231; - Peter Brock, Dilemmas of a Socinian Pacifist in Seventeenth-Century Poland, in: ChH 63, 1994, 190-200; - EC XI, 875 f.; - EItal XXXI, 1015-1019; - Enciclopedia of Religion XIII, 553 f.; Jöcher IV, 653 f.; HBLS VI, 392; - DThC XIV, 2327-2734; - Wetzer-Welte XI, 466-473; - LThK IX, 928-931; - RE XVIII, 460-463; - RGG VI, 208 ff.

Erich Wenneker

Letzte Änderung: 06.03.2003