HAYGH

Αθήνα, Μάρτιος 1944. Ένα δεκατετράχρονο τότε Εβραιόπουλο διηγείται:

«Όταν ακούσαμε στη γειτονιά πως έρχονται τα γερμανικά αποσπάσματα που μάζευαν τους Εβραίους, εγώ και ο Χριστιανός φίλος μου κρυφτήκαμε στην αυλή του σπιτιού στο οποίο έμενε τότε η οικογένειά μου. Ο Έλληνας διερμηνέας μας ρώτησε τα ονόματά μας.

-- Αριστοτέλης, απάντησα.

-- Δημήτρης, είπε ο φίλος μου.

Ο Γερμανός επικεφαλής έκανε ένα νόημα, και ένας στρατιώτης μας τράβηξε κάτω τα παντελόνια. Ο διερμηνέας περιεργάστηκε τα γεννητικά μας όργανα, και, δείχνοντας εμένα μόνο, έκανε νόημα στους στρατιώτες να με συλλάβουν».¹

Η περιτομή «πρόδωσε» το μυστικό του παιδιού· το ελληνοπρεπές όνομα που το είχαν δασκαλέψει να χρησιμοποιεί δεν ήταν αρκετό για να το σώσει. Εάν στην Αθήνα και άλλες ιταλοκρατούμενες περιοχές το σχέδιο βιομηχανικής εξόντωσης των Ελλήνων Εβραίων δεν είχε προχωρήσει ακόμη, αυτό οφειλόταν στην απροθυμία των ιταλικών αρχών. Όμως, μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, τον Σεπτέμβριο του 1943, ο διοικητής του Sonderkommando Άλφρεντ Ρόζεμπεργκ, κύριος ιδεολόγος του ναζιστικού καθεστώτος, θα έκλεινε οριστικά το ζήτημα της ύπαρξης «υπανθρώπων»: ήταν η ώρα να εφαρμοστούν και στην Αθήνα οι περιβόητοι «Νόμοι της Νυρεμβέργης».

Στην Αθήνα, τις παραμονές του πολέμου, η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε 3.000 άτομα. Είναι η μόνη που «σπάει» την καταθλιπτική ομοιομορφία των «ποσοστών εξόντωσης» των άλλων περιοχών (89%, 94%, 98% κ.ο.κ.),² καθώς μετά την Κατοχή αριθμεί 4.930 ψυχές. Αυτό οφείλεται στην έλευση διωκόμενων Εβραίων από άλλες περιοχές της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης. Στα μέσα του 1943, ο αριθμός των Εβραίων που επισκέπτονταν τις Συναγωγές στην Αθήνα έφτανε στις 5.000.³

Όμως, όσο έσφιγγαν τα λουριά τόσο εμφανίζονταν μηχανισμοί αλληλεγγύης. Είτε απλοί άνθρωποι που προσέφεραν κρησφύγετο χωρίς να υπολογίζουν τον κίνδυνο της πιθανής εκτέλεσης («Όχι, πρέπει να μείνετε. Γιατί, παιδί μου, γιατί οι δικές μας ζωές να είναι πιο πολύτιμες από τις δικές σας;», είπε στον Αλφρέδο Κοέν ο Χριστιανός γείτονάς του, που τον έκρυβε), είτε δομές αλληλέγγυων που επίσης ρίσκαραν πολλά, όπως η Αστυνομία του Άγγελου Έβερτ, η Εκκλησία του Αρχιεπίσκοπου Δαμασκηνού και οι αντιστασιακές οργανώσεις, κυρίως το ΕΑΜ.

Έξι αστυνομικοί, ένας υπάλληλος του Δήμου και ο Αρχιεπίσκοπος

Εάν το ΕΑΜ έμεινε στην καρδιά των Εβραίων για τις ηρωικές πράξεις διάσωσης συνολικά 3.000 διωκομένων, στη λογική πάντα της κοινωνικής δικαιοσύνης (οι πλούσιοι και ευκατάστατοι Εβραίοι υποχρεώνονταν να στηρίξουν οικονομικά τη φυγάδευση δύο ακόμα φτωχών ομοθρήσκων τους⁴), ο Δαμασκηνός έμεινε στην Ιστορία, αρχικά για τις δύο επιστολές («Μνημόνια») διαμαρτυρίας προς τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο και τον πληρεξούσιο του Ράιχ, Γκίντερ Άλτεμπουργκ, τον Μάρτιο του 1943.⁵ Κρυφά, η δράση του ήταν πολύ πιο ουσιαστική, όταν φρόντισε π.χ. να κρυφτούν 250 παιδάκια σε μοναστήρια.⁶ Ή όταν, σε συνεργασία με τον Έβερτ και έξι ακόμη αξιωματικούς της Αστυνομίας (τους αστυνομικούς διευθυντές Δημήτριο Βρανόπουλο, Μιχαήλ Γλύκα και Δημήτριο Βλαστάρη⁷ και τους αστυνόμους Λουκάκη, Τσενόγλου και Βολταιράκη),⁸ αλλά και τον Παναγιώτη Χαλδέζο, γενικό διευθυντή διοικητικών υπηρεσιών και προϊστάμενο του Μητρώου του Δήμου Αθηναίων, συνέλαβαν και πραγματοποίησαν το παράτολμο σχέδιο του εφοδιασμού των Εβραίων με αυθεντικές αστυνομικές ταυτότητες.

Δεν επρόκειτο για απλή υπόθεση. Οι ταυτότητες έπρεπε όχι μόνο να φαίνονται αυθεντικές, αλλά και να είναι. Οι Γερμανοί και οι ντόπιοι συνεργάτες τους ήταν υποψιασμένοι, γι’ αυτό, έπρεπε να παρθούν όλα τα μέτρα. Τα χριστιανικά ονόματα που εμφανίζονταν στα πλαστά δελτία έπρεπε να είναι καταχωρημένα στα μητρώα του Δήμου Αθηναίων, για την περίπτωση ελέγχου από τους Ναζί. Αλλά, για να έχει μια οικογένεια την οικογενειακή της μερίδα στα μητρώα έπρεπε να υπάρχουν και τα αντίστοιχα πιστοποιητικά βάπτισης, τα οποία εκδίδονταν από την Εκκλησία, με προγενέστερη ημερομηνία.

***

Γράφει η Ιωάννα Τσάτσου, δεξί χέρι του Δαμασκηνού, για τα όσα συνέβαιναν στα υπόγεια της Αρχιεπισκοπής:⁹

«20 Απρίλη 1943

Μέσα σε απόλυτη μυστικότητα, βαφτίζομε εβραίους στην Αρχιεπισκοπή. Ο Αρχιεπίσκοπος, με μεγάλο προσωπικό του κίνδυνο, κάνει μια τεράστια προσπάθεια να σώση όσους μπορεί. Συνεννοήθηκε με τον Παναγιώτη Χαλδέζο του Δήμου Αθηναίων. Αυτός έχει ανοίξει ιδιαίτερο δημοτολόγιο και μετά τη βάφτιση, τους δίνει πιστοποιητικό ότι είναι Έλληνες Χριστιανοί».

Ίσως, με την απόσταση του χρόνου, η πρακτική του Δαμασκηνού να επιμένει να βαφτίζει στην Ορθοδοξία τους Εβραίους με όλο το εκκλησιαστικό τυπικό (ολόκληρη τη λειτουργία της Βάφτισης και μέσα σε τεράστιες κολυμπήθρες για τους ενήλικες), προκαλεί ερωτήματα. Για ποιο λόγο; Προφανώς, δεν ήταν γενικευμένη πρακτική· μάλλον συνέβαινε μόνο στα γραφεία της Αρχιεπισκοπής. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι οι ορθόδοξοι κληρικοί φοβούνταν να το πράττουν, σκεπτόμενοι και την απειλή θανάτου.¹⁰ Πάντως, έτσι εξηγούνται ίσως και κάποιες μαρτυρίες Εβραίων, ότι έζησαν σαν Χριστιανοί στη διάρκεια της Κατοχής, αλλά εξακολουθούσαν και μετά να ζουν σαν Χριστιανοί, μέχρι το πέρας της ζωής τους.

Από την άλλη, υπήρξαν πράξεις ντροπής και προδοσίας, όπως οι περιπτώσεις των 200 Εβραίων της Αθήνας που ανασύρθηκαν από τις κρυψώνες τους από Χριστιανούς συμπολίτες τους, όχι μόνο ταγματασφαλίτες¹¹, και παραδόθηκαν έναντι αμοιβής στην Γκεστάπο¹², ενώ το ΕΑΜ προειδοποιούσε με προκηρύξεις ότι όποιος πρόδιδε κρυπτόμενο Εβραίο θα εκτελούνταν. Ή οι περιπτώσεις λίγων Εβραίων που κατέδιδαν ομοθρήσκους τους¹³ (αργότερα δικάστηκαν), τη στιγμή που αστυνομικοί και χωροφύλακες δεν παρέδιδαν τους φυγάδες που ανακάλυπταν, παρακούοντας τις διαταγές των κατοχικών αρχών, αλλά υπακούοντας στις εντολές του πολύ δυναμικού ΕΑΜ Αστυνομικών.

Στη Λεωφόρο των Δικαίων των Εθνών

Ο ακριβής αριθμός των Εβραίων που σώθηκαν χάρη στις πλαστές ταυτότητες είναι δύσκολο να διακριβωθεί. Το Εβραϊκό Ίδρυμα Yad Vashem κάνει λόγο για «50 οικογένειες». Πολλοί ερευνητές για 1.200 άτομα¹⁴. Ο Μιλτιάδης Έβερτ αναφέρει 7.500 πλαστά δελτία μόνο σε Εβραίους¹⁵, ενώ έχει γραφτεί μέχρι και ο αριθμός 18.500¹⁶. Μια τάξη μεγέθους των 560 ατόμων φαίνεται να πλησιάζει στην πραγματικότητα.

Στο Yad Vashem, μέχρι σήμερα (Ιανουάριος του 2012), έχουν αναγνωριστεί 307 Έλληνες ως «Δίκαιοι των Εθνών»·¹⁷ ανάμεσά τους, οι Δαμασκηνός, Έβερτ, Βρανόπουλος, Γλύκας και Βλαστάρης, ήδη από το 1969. Τέσσερα δέντρα, αφιερωμένα στους τέσσερις πρώτους, έχουν φυτευτεί στην Ιερουσαλήμ¹⁸, στο βουνό που είναι αφιερωμένο στους Ήρωες και Μάρτυρες του Ολοκαυτώματος, στη Λεωφόρο των Δικαίων των Εθνών. Όσο έρχονται στο φως περισσότεροι μη Εβραίοι ήρωες, τόσα δέντρα φυτεύονται· τώρα πλέον αποτελούν ένα δάσος που καλύπτει την πλαγιά, για να θυμόμαστε όσους είπαν έμπρακτα «Όχι» στη ναζιστική θηριωδία.

Η υπενθύμιση των ονομάτων των έξι αστυνομικών και του υπαλλήλου του Δήμου Αθηναίων είναι αναγκαία, τη στιγμή που συγκυβερνά το αντισημιτικό κόμμα του οποίου ο ιδεολογικός, ουσιαστικά, καθοδηγητής υποστηρίζει ότι οι ναζί έκαναν χάρη στους Εβραίους, κλείνοντάς τους στα στρατόπεδα της φρίκης, διότι έτσι οι Εβραίοι, «σαν δειλοί που είναι ως λαός, δεν συμμετείχαν στον πόλεμο, και έτσι σώθηκαν εκ του ασφαλούς» (!).¹⁹ Την ίδια στιγμή, στις συνεδριάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου της Αθήνας προσέρχεται, συνοδεία μπράβων, ο επικεφαλής της ναζιστικής συμμορίας, της οποίας τα μέλη, όταν δεν μαχαιρώνουν μετανάστες, βεβηλώνουν τάφους και γράφουν συνθήματα «Juden Raus». Σε ένα κράτος, που η πολιτεία κάνει τα πάντα για να μην θυμάται και οι πολίτες του, απλά, δεν γνωρίζουν.

[Σχόλια και συζήτηση για το άρθρο στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων]

Κλέων Ιωαννίδης

(ιστολόγιο της Βασιλικής Μετατρούλου: http://xyzcontagion.wordpress.com)

1 Εκπομπή «Μαρτυρίες» της ΕΡΤ, 1999.

2 Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας, Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων. Μνημεία και Μνήμες, 2007.

3 Κατά τον Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, 1994, ήταν 8.000.

4 Μπάρμπαρα Σπένγκλερ-Αξιοπούλου, Αλληλεγγύη και βοήθεια προς τους Εβραίους της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της Κατοχής 1941-1944, στο συλλογικό Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην Κατοχή, 1998.

5 Ηλίας Βενέζης, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Οι χρόνοι της δουλείας, 1981.

6 Δημοσθένης Κούκουνας, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, 1991.

7 Μιλτιάδης Έβερτ, Άγγελος Μ. Έβερτ, Η Δράση του στην Κατοχή μέσα από μαρτυρίες, 2007.

8 Σαράντης Αντωνάκος, Η Αστυνομία αρωγός στο δράμα των Εβραίων, περ. Χρονικά, τχ. 33, 1980.

9 Ιωάννα Τσάτσουτ, Φύλλα Κατοχής, 1981.

10 Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και σβάστικα, τ. 2, 1995.

11 Στο ίδιο.

12 Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας, ό.π.

13 Ι. Α. Ματαράσσο, Κι όμως όλοι τους δεν πέθαναν, 1948.

14 Michael Molho και Joseph Nehama, In memoriam, 1976.

15 Μ. Έβερτ, ό.π.

16 Βλ. την ανασκευή του ισχυρισμού από τον Alexander Kitroeff, On the Jews of Athens in World War II: A clarification.

17 Βλ. σχετικά στο ιστολόγιό μας, XYZ Contagion http://wp.me/p1k8qz-5j

18 Steven Bowman, Jews in Wartime Greece, 1978.

19 Κώστας Πλεύρης, Ας μιλήσουμε για Εβραίους, 1990.