Το ιαπωνικό παράδειγμα για το Ιράκ
* Η επιτυχία της ανοικοδόμησης στη Μεσοποταμία δύσκολα μπορεί να περιοριστεί
σε αυτή την ίδια. Θα εξαρτηθεί από τη δυνατότητα συγκρότησης σχέσεων
εμπιστοσύνης ανάμεσα στη Δύση, αφενός, και στα αραβικά έθνη, και ευρύτερα τους
μουσουλμάνους, αφετέρου
Α. ΛΙΑΚΟΣ
Το Περλ Χάρμπορ φλέγεται μετά την ιαπωνική επίθεση στις 7 Δεκεμβρίου 1941.
Πολλοί παραλλήλισαν τον βομβαρδισμό με τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου
Πριν ακόμη αρχίσει ο πόλεμος στο Ιράκ, συζητιόταν στην Αμερική το μοντέλο της
ιαπωνικής της παρέμβασης στο τέλος του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο
βομβαρδισμός του Περλ Χάρμπορ από τους Ιάπωνες παραλληλίστηκε με την 11η
Σεπτεμβρίου. Και οι δύο επιθέσεις χαρακτηρίστηκαν απρόκλητες, ως δύο προσβολές
που ξύπνησαν τον απρόθυμο γίγαντα. «Ξεχνιέται» συστηματικά όμως ότι της
ιαπωνικής επίθεσης προηγήθηκε η διακοπή της ροής πετρελαίου στην Ιαπωνία, η
οποία με τη σειρά της ήταν ένα επεισόδιο της σύγκρουσης ανάμεσα στον ιαπωνικό
και στον αμερικανικό επεκτατισμό στη Νοτιοανατολική Ασία από το 1898. Καθόλου
απρόκλητη και αναπάντεχη επίθεση επομένως.
Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας τη διοίκηση της χώρας ανέλαβε ο στρατηγός
Ντάγκλας Μακ Αρθουρ, αρχιτέκτονας της νίκης στον Ειρηνικό, και την κράτησε ως
το 1952. Σύμφωνα με την αμερικανική ιστοριογραφία, μέσα σε πεντέμισι χρόνια οι
ΗΠΑ κατόρθωσαν να μετατρέψουν μια κλειστή μιλιταριστική οικονομία και κοινωνία
σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία δεν είχε πλέον επιθετική συμπεριφορά
απέναντι στους γείτονές της, αλλά έγινε έκτοτε υπόδειγμα διεθνούς συνεργασίας.
Η ίδια επιχειρηματολογία χρησιμοποιείται τώρα στην περίπτωση της Μεσοποταμίας.
Οι Αμερικανοί δηλώνουν ότι θα επιβάλουν κατοχή η οποία θα έχει στόχο να
αποστρατιωτικοποιήσει τη χώρα και να την οδηγήσει στην οδό της δημοκρατίας, θα
αποκρατικοποιήσει την εξόρυξη πετρελαίου και θα σπάσει το μονοπώλιο του ΟΠΕΚ.
Επιπλέον δηλώνεται ότι η περίπτωση της Μεσοποταμίας θα παραδειγματίσει και τις
άλλες μουσουλμανικές κοινωνίες ώστε και αυτές να πορευθούν στην ίδια οδό και
να πάψει πλέον αυτή η ανωμαλία στον πλανήτη που γεννά τον κίνδυνο της
τρομοκρατίας. Στην αμερικανική φαντασία το πρώτο μισό του 20ού αιώνα έκλεισε
με την τακτοποίηση των λογαριασμών του φασισμού και του ναζισμού, ο 20ός
αιώνας έκλεισε με την κατεδάφιση του κομμουνισμού, στις αρχές του 21ου πρέπει
να κλείσουν οι αραβομουσουλμανικές εκκρεμότητες. Ετσι η δημιουργία της
μεταπολεμικής Ιαπωνίας χρησιμοποιείται ως μοντέλο αλλαγής καθεστώτος.
* Η ιδεολογία των αλλαγών
Οι Αμερικανοί διοίκησαν άμεσα την Ιαπωνία, τόσο σε κεντρικό όσο και σε
περιφερειακό επίπεδο. Οι διοικητές των νομών και των μεγάλων πόλεων ήταν
αμερικανοί στρατιωτικοί. Οι αλλαγές που επέβαλαν ήταν μεγάλες. Κατ' αρχάς
επέβλεψαν την ανοικοδόμηση των πόλεων από την ισοπέδωση των βομβαρδισμών,
διέλυσαν τα στρατιωτικοβιομηχανικά συγκροτήματα τύπου Μιτσουμπίσι και τα
μετέτρεψαν σε ειρηνικές βιομηχανίες, διέλυσαν τα μεγάλα μονοπώλια,
δημιούργησαν σύνταγμα δυτικού τύπου, έδωσαν ψήφο στις γυναίκες, το δικαίωμα
του συνδικαλισμού στους εργαζομένους, αναδιοργάνωσαν εκ βάθρων την εκπαίδευση,
επέβαλαν αγροτική μεταρρύθμιση και διέλυσαν τα υπολείμματα των φεουδαρχικών
δομών στην οικονομία. Ακόμη παρενέβησαν και στο επίπεδο της οικογενειακής
συγκρότησης ενισχύοντας το μοντέλο της πυρηνικής οικογένειας απέναντι στην
παραδοσιακή συμβίωση των γενεών. Λίγο-πολύ η ιδεολογία αυτών των αλλαγών δεν
απείχε από τα liberal και progressive ιδεώδη που επικρατούσαν στην Αμερική τον
καιρό του πολέμου και τα οποία θεωρούνταν τότε ότι μπορούν να ισχύουν για όλες
τις κοινωνίες, όσο διαφορετική προέλευση και αν είχαν.
Σε αυτές τις βαθιές τομές δεν υπήρξε αντίσταση. Οι Αμερικανοί οδήγησαν
τέσσερις δεκάδες ανώτατους αξιωματικούς και αξιωματούχους στα δικαστήρια
πολέμου, μερικές εκατοντάδες έκαναν χαρακίρι και οι υπόλοιποι επανεντάχθηκαν.
Στην επανένταξη βοήθησε το ξέσπασμα του Ψυχρού Πολέμου, στον οποίο οι πρώην
αντίπαλοι έγιναν σύμμαχοι εναντίον του κομμουνισμού, όπως άλλωστε συνέβη και
με τη μάζα των ναζί αξιωματούχων στη Γερμανία. Μετά το 1952 ο πόλεμος στην
Κορέα έδωσε στην Ιαπωνία έναν νέο ρόλο και την ευκαιρία για γρήγορη οικονομική
άνοδο. Η απουσία αντίστασης εξηγείται με πολλούς λόγους. Ο κυριότερος είναι το
γεγονός ότι η βία ήταν τόσο καταλυτική, ώστε παρέλυσε κάθε διάθεση μη
συμμόρφωσης. Οι δύο ατομικές βόμβες που ρίχτηκαν με ορατή την προοπτική
συνθηκολόγησης δεν είναι τόσο ακατανόητες όσο φαίνονταν τότε. Αλλά η Ιαπωνία
νικήθηκε και στο επίπεδο της πολιτικής νοοτροπίας χωρίς να συντριβούν τα
πολιτισμικά σύμβολά της. Δηλαδή, η εξιδανίκευση και η αισθητικοποίηση της βίας
συνειδητοποιήθηκε ότι πληρώθηκε πολύ ακριβά. Δεν θίχτηκε όμως η ενότητα της
επικράτειας ούτε η πολιτισμική της αίσθηση. Η μεταπολεμική ανοικοδόμηση
στηρίχτηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου στην κινητοποίηση των δεξιοτήτων και των
αποθεμάτων της ιαπωνικής κοινωνίας, και εκεί άλλωστε οφείλεται μεγάλο μέρος
της επιτυχίας της ιαπωνικής, όπως άλλωστε και της γερμανικής, μεταπολεμικής
ανοικοδόμησης. Η αμερικανική διοίκηση δηλαδή δεν διέλυσε αλλά χρησιμοποίησε
προς όφελός της τον ιστό της ιαπωνικής κοινωνίας, διατηρώντας την στοιχημένη
πίσω από τον αυτοκράτορα, έστω και ως συμβολική μορφή. Τη μεταπολεμική Ιαπωνία
τη σχεδίασαν, την οργάνωσαν και την έχτισαν οι ίδιοι οι Ιάπωνες, με την
καθοδήγηση των Αμερικανών.
* Η περίπτωση της Μεσοποταμίας
Μπορεί να επαναληφθεί αυτό το παράδειγμα στην περίπτωση της Μεσοποταμίας;
Ποιες μπορεί να είναι οι διαφορές στη μία και στην άλλη περίπτωση;
Κατ' αρχάς, θα ήταν λάθος να πούμε ότι οι ΗΠΑ πολέμησαν με την Ιαπωνία για να
την εκδημοκρατίσουν. Μετά το τέλος του πολέμου για τις εμπόλεμες χώρες ετέθη
το ζήτημα της κρατικής ανασυγκρότησης (nation rebuilding), το οποίο στην
περίπτωση της Ιαπωνίας ήταν επείγον εξαιτίας της επανάστασης στην Κίνα. Αυτό
το αντίπαλο δέος είχε ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση μιας κεϊνσιανής πολιτικής,
παρά τη δέσμευση των ΗΠΑ στους κανόνες της ελεύθερης αγοράς. Τώρα αντίθετα ο
κεϊνσιανισμός ανήκει στα φαντάσματα του παρελθόντος. Μαζί και οι εκροές πόρων
από τις ΗΠΑ, όπως την εποχή του Σχεδίου Μάρσαλ για τη Δυτική Ευρώπη. Πρόσφατα
στους «New York Times» δημοσιεύτηκε άρθρο για τις εταιρείες που θα αναλάβουν
την ανασυγκρότηση του Ιράκ. Προέρχονται όλες από τον στενό κύκλο των
Ράμσφελντ, Τσένι, Γούλφοβιτς. Η μόνη δυνατότητα που μένει στους Ιρακινούς
είναι να χρηματοδοτήσουν οι ίδιοι την ανοικοδόμησή τους, να πληρώσουν για αυτή
με το πετρέλαιό τους. Οχι να συμμετάσχουν σε αυτήν, όπως οι Γερμανοί και οι
Ιάπωνες. Δηλαδή στα πενήντα χρόνια που πέρασαν από την ιαπωνική εμπειρία
άλλαξε η ίδια η Αμερική και η ιδεολογία της.
Μια δεύτερη αμφιβολία για τη δυνατότητα επανάληψης του παραδείγματος είναι η
διαφορετικότητα των εθνοτικών και εθνικών παραμέτρων. Η Ιαπωνία ήταν μια
ομοιογενής χώρα και ένα νησιωτικό έθνος. Στην περίπτωση της Μεσοποταμίας
υπάρχουν δύο εχθρικοί λαοί και αρκετές εθνοθρησκευτικές μειονότητες. Η
μελλοντική ενότητα της επικράτειας είναι συζητήσιμη και οι επιπλοκές του
Κουρδικού αφορούν τρεις τουλάχιστον χώρες. Αλλά και η ιρακινή ταυτότητα
αλληλοδιαπλέκεται με την αραβική και την ισλαμική ταυτότητα. Δηλαδή με
ιδεολογίες εκτός των συνόρων του Ιράκ. Η «ούμμα», που ζει κάθε Παρασκευή από
τον Ατλαντικό ως τον Ειρηνικό Ωκεανό, δεν αποπολιτικοποιείται με τη βία.
Επομένως η επιτυχία της ανοικοδόμησης στη Μεσοποταμία δύσκολα μπορεί να
περιοριστεί σε αυτή την ίδια. Θα εξαρτηθεί από τη δυνατότητα συγκρότησης
σχέσεων εμπιστοσύνης ανάμεσα στη Δύση, αφενός, και στα αραβικά έθνη, και
ευρύτερα τους μουσουλμάνους, αφετέρου. Από μια πολιτική δηλαδή που υπερβαίνει
κατά πολύ τις διαστάσεις του Ιράκ. Εξάλλου αυτή η ανοικοδόμηση σχέσεων περνά
μέσα από ένα κριτήριο το οποίο έχει να κάνει με τη λύση του παλαιστινιακού
ζητήματος. Και εδώ οι ΗΠΑ αποδείχτηκαν δέσμιες του Ισραήλ ακολουθώντας μια
μονομερή πολιτική κραυγαλέων αδικιών. Αυτά άλλωστε είναι τα συμφραζόμενα της
11ης Σεπτεμβρίου και της συνακόλουθης ανασφάλειας των ΗΠΑ που έφτασε ως τον
πόλεμο της Μεσοποταμίας.
* Η οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης
Σε ποιον κρατικό μηχανισμό θα στηριχτούν οι ΗΠΑ στο Ιράκ; Και ποιος θα παίξει
τον ρόλο της συμβολικής ενότητας και της αξιοπρέπειας του έθνους; Τα αγάλματα
των τυράννων συνηθίσαμε να τα βλέπουμε να τα γκρεμίζουν οι ίδιοι οι λαοί. Οχι
να τα ρίχνουν άλλοι για λογαριασμό τους. Με ποια ιδεολογία θα ανοικοδομηθεί η
νέα Μεσοποταμία; Τώρα δεν έχουμε κομμουνισμό ως αντίπαλο δέος για την
επανένταξη των πρώην αντιπάλων ούτε μπορεί να λειτουργήσει ως τέτοιο η
τρομοκρατία, γιατί για τούτο τους κατηγόρησαν. Δεν μπορούν να τους
επανεντάξουν εναντίον της.
Τελικά τι μένει από τη χρησιμοποίηση της ιαπωνικής ανασυγκρότησης ως
παραδείγματος για τη Μεσοποταμία; Οι διαφορές είναι μάλλον περισσότερες από
τις ομοιότητες και το εγχείρημα σαφώς πιο δύσκολο και με αμφίβολη έκβαση. Αυτό
όμως δεν δικαιολογεί άλλους θρήνους για την απώλεια του Σαντάμ. Η αντίθεση
στον πόλεμο έχει το νόημα της υποστήριξης άλλων μεθόδων και διαδικασιών στη
λύση των διεθνών προβλημάτων από εκείνες που προκαλούν τον ανθρώπινο πόνο. Οχι
της υποστήριξης ενός από τα πιο αποκρουστικά καθεστώτα της εποχής. Εκείνο που
προκύπτει από τις νέες δυσκολίες είναι ότι η λύση των αλυσιδωτών προβλημάτων
της Μέσης Ανατολής δεν μπορεί παρά να είναι αποτέλεσμα ενός νέου σχεδίου
οικοδόμησης εμπιστοσύνης στο οποίο όχι μόνο η Ευρώπη πρέπει να συμμετάσχει,
αλλά και η διεθνής κοινή γνώμη που σχηματίστηκε από τις κινητοποιήσεις
εναντίον του πολέμου. Ο «γόρδιος δεσμός» της Μέσης Ανατολής δεν λύνεται κατά
το παράδειγμα του Αλεξάνδρου.
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
